Nguyệt Viên – từ ngôi làng cổ

Theo thống kê, làng Nguyệt Viên (xã Hoằng Quang, TP Thanh Hóa, nay là phường Nguyệt Viên, tỉnh Thanh Hóa) là nơi có nhiều người đỗ đạt. Dù tấm bia ghi danh của làng chỉ có tên 11 vị tiến sĩ, nhưng trong lịch sử, làng có tới 18 vị đỗ khoa cử và làm quan dưới các triều đại. Nơi đây không chỉ có những danh nhân đỗ đạt, đóng góp lớn cho quê hương, đất nước, mà còn để lại cho hậu thế gia tài quý báu về tấm gương học tập, cống hiến và nguồn tri thức văn hóa – giáo dục. Theo sử sách, từ thời nhà Mạc, làng có tên là Nguyệt Nổ. Năm 1637, một lần đi thuyền trên sông Mã qua đây, thấy khúc sông đẹp, phong cảnh hữu tình, vua Lê Thánh Tông đã đổi tên làng thành Nguyệt Viên.

 Từ xưa, làng Nguyệt Viên đã được biết đến là “làng khoa bảng” hay “làng đại khoa”. Ngày đó, cả xã Hoằng Quang có 22 người đỗ khoa bảng, riêng làng Nguyệt Viên có 11 người, tất cả đều được ghi danh tại Văn Miếu ở Hà Nội và Huế. Người đỗ khoa bảng cuối cùng của làng là ông Lê Viết Tạo (năm 1945), làm quan dưới triều Nguyễn. Tiếp nối truyền thống hiếu học, đến nay, làng đã có hàng trăm giáo sư, tiến sĩ; hàng ngàn con em thành đạt đang công tác khắp mọi miền Tổ quốc ở nhiều cương vị khác nhau. Họ đều chung một dòng máu, một cội nguồn và luôn hướng về quê hương, đất Tổ. Có lẽ hiếm có làng quê nào trong thời phong kiến lại có nhiều người đỗ đầu trong các kỳ thi như Nguyệt Viên. Hương ước của làng từ hàng trăm năm trước đã đề cao việc học, khuyến khích sĩ tử. Có điều khoản ưu tiên người đang đi học, trọng vọng và ưu đãi đặc biệt với người đỗ đạt. Vì vậy, cho đến nay, Nguyệt Viên vẫn đứng đầu phong trào khuyến học của xã Hoằng Quang (nay là phường Nguyệt Viên). Thống kê cho thấy, từ Cách mạng Tháng Tám 1945 đến nay, làng có hàng trăm người được phong học hàm, học vị giáo sư, tiến sĩ và hàng trăm thạc sĩ. Trong 27 dòng họ của làng, dòng họ Lê Viết nổi danh khắp cả nước về sự thành đạt trên con đường học vấn, đóng góp nhiều nhân tài cho đất nước. Nhiều giáo sư, tiến sĩ như: Lê Viết Lân, Lê Viết Ly, Lê Viết Bình, Lê Viết Kim Phượng, Lê Viết Khuyến, Lê Viết Dư Khương... đã có những đóng góp lớn cho khoa học, nghiên cứu và giảng dạy. Không chỉ vậy, nhiều người hiện đang công tác, giảng dạy tại các trường đại học ở nước ngoài. Công tác khuyến học ở Nguyệt Viên nhiều năm qua trở thành điển hình của tỉnh Thanh Hóa. Sổ khuyến học của làng ghi nhận hàng nghìn học sinh đỗ đại học, cao đẳng. Theo quan niệm địa phương, đậu đại học, có việc làm mới được coi là thành đạt. Nhiều người con thành đạt đã quay về hỗ trợ giáo dục quê hương. Đặc biệt, gia đình Giáo sư Lê Viết Ly đã hỗ trợ hàng tỷ đồng xây dựng Trường Tiểu học xã Hoằng Quang bên nghè của làng và Trường THPT mang tên Lê Viết Tạo.Theo sử sách, Nghè Nguyệt Viên được xây dựng năm 1593, thờ một nữ Thành hoàng làng với bài vị “Chương vĩ dực bảo Trung hưng Thượng đẳng thần”. Dù chưa có tài liệu xác thực, nhưng truyền thuyết địa phương cho rằng đó là Công chúa Mai Hoa – con gái vua. Cảm phục tài năng của ông Nghè Đờn (xã Hoằng Thịnh, huyện Hoằng Hóa), bà tìm theo khi ông từ quan về quê, nhưng lạc đường và gieo mình xuống sông Mã tự vẫn. Thi thể bà trôi về Nguyệt Viên, được ông tổ họ Nguyễn chôn cất tại Cồn Trạch. Sau đó, làng lấy ngày 10 tháng 2 âm lịch – ngày chôn cất bà – làm ngày giỗ, tôn bà làm Thành hoàng làng. Nghè còn thờ 18 vị tiến sĩ, trong đó có tấm bia khắc tên 11 vị.

 Làng Nguyệt Viên bên bờ sông Mã

Thầy Lê Đức Thọ – Hiệu trưởng Trường Tiểu học Hoằng Quang – cho biết: Nhà trường luôn quan tâm giáo dục truyền thống cho học sinh, tổ chức dọn vệ sinh quanh Nghè và tìm hiểu lịch sử làng để khơi dậy động lực học tập. Hằng năm, vào mùng 1 Tết, những người đỗ đạt lại về Nghè dâng hương, đàm đạo. Học sinh trước mỗi kỳ thi cũng theo bố mẹ ra Nghè cầu may. Lễ hội truyền thống Nghè Nguyệt Viên diễn ra vào ngày 10/2 âm lịch với nhiều nghi thức và trò chơi dân gian như đua thuyền, kéo co, hát đối, múa tú huấn. Con cháu xa quê trở về hội tụ, giao lưu, tri ân tiền nhân và phát huy tinh thần đoàn kết, hiếu học.

Nguyệt Viên – phường mới của TP Thanh Hóa

Ngày nay, cái tên Nguyệt Viên còn được đặt cho cây cầu bắc qua sông Mã, nối bờ nam TP Thanh Hóa với bờ bắc thuộc địa phận hai làng Vĩnh Trị và Nguyệt Viên. Ngày 01/7/2025, thực hiện chủ trương thành lập chính quyền hai cấp, phường Nguyệt Viên ra đời từ việc sáp nhập bốn phường: Hoằng Quang, Hoằng Đại, Long Anh và Tào Xuyên, với diện tích 22,3 km², dân số 34.300 người. Đây là khu đô thị mới nằm trọn bên bờ bắc sông Mã, kéo dài hơn 6 km từ cầu Hàm Rồng đến hết phường Hoằng Đại cũ.

Tuyến Đại lộ Bắc sông Mã trên địa bàn phường Nguyệt Viên đang được khẩn trương thi công

 Dù mới thành lập, phường đã có bước phát triển mạnh mẽ. Đại hội Đảng bộ phường lần thứ nhất, nhiệm kỳ 2025 – 2030, đặt mục tiêu xây dựng Nguyệt Viên thành phường kiểu mẫu vào năm 2030. Hiện trên địa bàn đang triển khai dự án khu đô thị mới của Tập đoàn Eurowindow rộng 176 ha, bao gồm tuyến đường đôi 56 m kết nối từ cầu Hoàng Long đến cầu Nguyệt Viên, hai bên là khu đô thị hiện đại, trung tâm hành chính, các tòa nhà chung cư, siêu thị, trường học…

Trường Tiểu học Hoằng Quang do gia đình GS Lê Viết Ly tài trợ xây dựng năm 2003

Ông Nguyễn Văn Lưu – Trưởng phòng Kinh tế Hạ tầng đô thị phường – cho biết: Đến nay, dự án đã giải phóng 98,7% mặt bằng và dự kiến hoàn thành tháng 9/2025. Khi hoàn thành, dự án sẽ tạo điểm nhấn, thay đổi diện mạo địa phương.

Nguyệt Viên đang bước vào tương lai với tâm thế mới, tiếp nối truyền thống tốt đẹp của làng xưa, tiếp thêm động lực để Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân hôm nay phấn đấu đưa phường phát triển lên tầm cao mới.